Fibromyalgie herkennen en behandelen

Fibromyalgie is een complexe, chronische aandoening die wordt gekenmerkt door wijdverspreide pijn in het hele lichaam, extreme vermoeidheid en vaak ook cognitieve problemen. Hoewel de aandoening niet zichtbaar is van buitenaf, kan de impact enorm zijn op dagelijks functioneren. Maar wat is fibromyalgie precies, hoe herken je het en belangrijker nog: hoe kun je ermee leren leven? In deze uitgebreide gids vind je alle antwoorden.

Wat is fibromyalgie?

Definitie en kenmerken

Fibromyalgie (fibromyalgiesyndroom):

• Chronische aandoening met wijdverspreide pijn in spieren en bindweefsel
• Geen ontstekingsziekte (zoals reumatoïde artritis)
• Geen weefselschade of gewrichtsbeschadiging
• Vooral probleem met pijnverwerking in hersenen en zenuwstelsel

Naam betekenis:

• Fibro = bindweefsel
• Myo = spier
• Algie = pijn

Kernklachten (triade):

1. Chronische wijdverspreide pijn (minimaal 3 maanden)
2. Extreme vermoeidheid (niet verholpen door rust)
3. Slaapstoornissen (niet-herstellende slaap)

Aanvullende symptomen:

• Cognitieve problemen ("fibro fog")
• Prikkelbare darmsyndroom
• Hoofdpijn/migraine
• Verhoogde gevoeligheid (licht, geluid, geur, temperatuur)
• Stijfheid (vooral 's ochtends)

Prevalentie: wie krijgt fibromyalgie?

Cijfers:

• 2-4% van Nederlandse bevolking (300.000-600.000 mensen)
• Vrouwen: 7-9x vaker dan mannen
• Leeftijd: meestal tussen 30-50 jaar (kan ook jonger/ouder)
• Stijgende trend: betere herkenning of werkelijk meer gevallen?

Risicofactoren:

• Vrouwelijk geslacht
• Familiegeschiedenis (20-30% heeft familielid met fibro)
• Eerdere trauma's (fysiek of emotioneel)
• Andere aandoeningen (RA, lupus, chronische pijn)
• Chronische stress
• Slaapstoornissen

Symptomen van fibromyalgie

1. Wijdverspreide pijn (hoofdsymptoom)

Kenmerken pijn:

• Locatie: beide lichaamshelften, boven én onder de taille
• Type: diep, branderig, kloppend, schrijnend
• Wisselend: sommige dagen erger dan andere
• Gevoelige punten: specifieke pijnlijke plekken bij druk (tenderpoints)
• Allodemie: normale aanraking voelt pijnlijk (overgevoeligheid)

Pijnpatroon:

• Ochtend: vaak stijfheid en pijn
• Overdag: wisselend, afhankelijk van activiteit
• Avond: vaak verergering door vermoeidheid
• Weersgevoelig: kou, vocht verergeren klachten

Niet alleen spieren:

• Gewrichten (zonder zwelling/ontsteking)
• Rug en nek
• Borst (costochondritis-achtige pijn)
• Hoofdpijn (spanning, migraine)

2. Vermoeidheid (minstens zo invaliderend)

Type vermoeidheid:

• Extreme uitputting: niet verholpen door rust
• Energiecrash: plotse complete energieverlies
• Mentale vermoeidheid: concentratie en denken kost energie
• Post-exertional malaise: vermoeidheid na inspanning (uren/dagen later)

Impact:

• Niet kunnen werken (volledig of parttime arbeidsongeschikt)
• Simpele taken (douchen, aankleden) zijn uitputtend
• Sociale leven beperkt (geen energie voor afspraken)
• Schuldgevoel ("luie indruk", maar kan echt niet)

Verschil met normale vermoeidheid:

• Normale vermoeidheid: na rust weer energie
• Fibro vermoeidheid: blijvend, slaap helpt niet
• Kan niet "doorzetten" (maakt het erger)

3. Slaapstoornissen

Slaapproblemen:

• Moeite met inslapen: pijn, onrustige gedachten
• Frequent wakker: lichte slaap, niet diep
• Niet-herstellende slaap: moe wakker worden (alsof niet geslapen)
• Restless legs: onrustige benen 's nachts
• Slaapapneu: vaker bij fibropatiënten

Vicieuze cirkel: Slechte slaap → meer pijn en vermoeidheid → nog slechter slapen → etc.

Afwijkende slaappatronen:

• Te weinig diepe slaap (stadium 3-4)
• Verstoorde slaaparchitectuur
• Alfa-golf intrusiën (hersenen blijven te actief)

4. Cognitieve problemen ("fibro fog")

Mentale symptomen:

• Concentratieproblemen: moeilijk focussen op taken
• Geheugenproblemen: namen, woorden vergeten
• Langzamer denken: informatie verwerken kost tijd
• Multitasken onmogelijk: één ding tegelijk lukt nauwelijks
• Woordvindingsproblemen: weet wat je wil zeggen, maar woord komt niet

Impact dagelijks:

• Werk: fouten maken, taken niet afkrijgen
• Gesprekken: draad kwijt, niet kunnen volgen
• Lezen: alinea's opnieuw moeten lezen
• Rijden: minder alert (gevaarlijk!)

Wisselend:

• Goede en slechte dagen
• Verergert bij vermoeidheid, stress, pijn
• Kan angstaanjagend zijn (dementie angst)

5. Andere veelvoorkomende symptomen

Gastro-intestinaal:

• Prikkelbare darmsyndroom (IBS): 40-70% fibropatiënten
• Buikpijn, opgeblazen gevoel
• Afwisselend diarree en constipatie
• Misselijkheid

Hoofdpijn:

• Spanningshoofdpijn (60-70%)
• Migraine (30-40%)
• Temporomandibulaire disfunctie (kaakpijn)

Overgevoeligheid:

• Licht: fel licht pijnlijk/verblindend
• Geluid: normale geluiden als te luid ervaren
• Geur: sterke geuren onaangenaam
• Temperatuur: snel koud, slecht reguleren lichaamstemperatuur

Emotioneel:

• Depressie (20-40%): niet oorzaak maar gevolg
• Angst: zorgen over gezondheid, toekomst
• Prikkelbaarheid: door chronische pijn en vermoeidheid
• Sociaal isolement: te moe voor afspraken

Lichamelijk:

• Blaasproblematiek: vaker plassen, blaasontsteking gevoel
• Menstruatieklachten: heviger menstruatie, meer PMS
• Tintelingen: handen, voeten (zonder zenuwschade)
• Hartkloppingen: geen hartprobleem, maar wel ervaren
• Droge ogen/mond: Sjögren-achtige symptomen

Oorzaken: wat weten we?

Geen duidelijke oorzaak, wel mechanismen

Belangrijk om te weten:

• Exacte oorzaak onbekend
• Geen ontstekingsziekte
• Geen auto-immuunziekte (tenzij naast andere aandoening)
• WEL reëel: hersenscans tonen afwijkingen pijnverwerking

Centrale sensitisatie (hoofdmechanisme)

Wat is het:

• Zenuwstelsel reageert overdreven op prikkels
• "Volumeknop pijn" staat te hoog afgesteld
• Normale prikkels worden als pijn ervaren
• Pijnsignalen worden versterkt in hersenen en ruggenmerg

Verklaring voor:

• Wijdverspreide pijn zonder weefselschade
• Allodemie (lichte aanraking = pijn)
• Hyperalgesie (pijnlijke prikkels voelen heviger)
• Pijn blijft ondanks geen aantoonbare oorzaak

Neurotransmitter onbalans

Afwijkingen in hersenen:

• Te weinig serotonine: pijn en stemming regulator
• Te weinig noradrenaline: pijn modulatie
• Te weinig dopamine: beloningssysteem, motivatie
• Te veel substance P: pijnstof in hersenen (2-3x hoger!)
• Te weinig GABA: remmende neurotransmitter

Effect:

• Pijn wordt te sterk ervaren
• Pijn wordt onvoldoende gedempt
• Slaap verstoord
• Stemming aangetast

Genetische aanleg

Bewijs:

• 20-30% heeft familielid met fibromyalgie
• Bepaalde genvarianten verhogen risico
• Niet één gen, maar meerdere (polygenetisch)
• Genen beïnvloeden pijnverwerking, neurotransmitters

Gen ≠ zekerheid:

• Aanleg betekent niet dat je het krijgt
• Omgevingsfactoren (stress, trauma) kunnen aandoening uitlokken

Uitlokkende factoren en risicofactoren

Fysieke uitlokkende factoren:

• Infectie (virale infectie kan fibro uitlokken)
• Ongeluk/trauma (whiplash, val)
• Operatie
• Chronische pijn (door andere oorzaak)

Emotionele uitlokkende factoren:

• Chronische stress (werk, relatie)
• Traumatische gebeurtenis (verlies, misbruik)
• PTSS (vaak comorbide met fibro)

Biologische factoren:

• Hormonen: verandering hormoonbalans (menopauze)
• Slaaptekort: langdurig
• Andere aandoeningen: RA, lupus, Sjögren

Diagnose: hoe wordt fibromyalgie vastgesteld?

Geen bloedtest of scan

Belangrijk:

• Geen diagnostische test voor fibromyalgie
• Diagnose op basis van symptomen en uitsluitingsdiagnose
• Bloedonderzoek en beeldvorming normaal (juist kenmerkend!)

Diagnostische criteria (ACR 2016)

American College of Rheumatology criteria:

1. Wijdverspreide pijn:

• Minimaal 3 maanden
• Beide lichaamshelften
• Boven én onder taille
• Axiale skeletal (nek, rug, borst)

2. Widespread Pain Index (WPI):

• Punten 0-19 (aantal pijnlijke lichaamsdelen)
• Minimaal 7 punten nodig

3. Symptom Severity Scale (SS):

• Vermoeidheid (0-3)
• Slaapproblemen (0-3)
• Cognitieve problemen (0-3)
• Somatische symptomen (0-3)
• Totaalpunten minimaal 5

Diagnose fibromyalgie:

• WPI ≥ 7 + SS ≥ 5
• OF WPI 4-6 + SS ≥ 9

Geen tenderpoints meer nodig:

• Oude criteria (1990): 11 van 18 tenderpoints pijnlijk
• Nieuwe criteria: niet meer noodzakelijk (wel vaak aanwezig)

Uitsluitingsdiagnose

Andere aandoeningen uitsluiten:

Bloedonderzoek:

• Schildklierfunctie (hypothyreoïdie lijkt op fibro)
• Vitamine D, B12 (tekort geeft vermoeidheid)
• Ontstekingswaarden (CRP, BSE): normaal bij fibro
• Reumafactor, anti-CCP: uitsluiten RA
• ANA: uitsluiten lupus
• Kreatinine: nierfunctie (vermoeidheid)

Beeldvorming:

• Röntgen/MRI: geen afwijkingen (gewrichten normaal)
• Alleen bij specifieke klachten (uitgesloten andere diagnose)

Andere aandoeningen die lijken op fibro:

• Hypothyreoïdie (schildklier)
• Vitamine D tekort
• Reumatoïde artritis (maar dan wel ontstekingswaarden!)
• Lupus (SLE)
• Polymyalgia rheumatica (ouderen, hoge ontstekingswaarden)
• ME/CVS (chronisch vermoeidheidssyndroom)
• Lyme (borreliose)

Diagnostisch traject

Stappen:

1. Huisarts: eerste consult, bloedonderzoek, doorverwijzing
2. Reumatoloog of internist: definitieve diagnose
3. Multidisciplinair: soms psycholoog, pijnspecialist

Uitdagingen:

• Lang diagnostisch traject (gemiddeld 2-5 jaar)
• Vaak eerst andere diagnoses uitgesloten
• Artsen onvoldoende kennis fibromyalgie
• Patiënt niet serieus genomen ("zit tussen de oren")

Adviezen voor diagnosetraject:

• Klachtendagboek bijhouden (patroon aantonen)
• Eerlijk en compleet zijn over symptomen
• Niet overdrijven, maar ook niet bagatelliseren
• Tweede mening vragen bij twijfel
• Geduld (diagnose kost tijd, maar lucht op als er naam aan kleeft)

Behandeling: multidisciplinaire aanpak

Belangrijke boodschap:

• Geen genezing (chronische aandoening)
• Wel behandeling om symptomen te verminderen
• Multidisciplinaire aanpak werkt het best
• Zelfmanagement cruciaal

1. Medicatie

Pijnstillers (beperkt effectief):

• Paracetamol: minimaal effect, wel veilig
• NSAID's (ibuprofen, naproxen): weinig effect (geen ontsteking!)
• Opioïden: NIET aanbevolen (verslavend, weinig effect, bijwerkingen)

Antidepressiva (effectiever dan pijnstillers!):

Tricyclische antidepressiva:

• Amitriptyline (10-50mg voor slapen): eerste keuze
• Werking: verhoogt serotonine/noradrenaline, verbetert slaap
• Effect: 30-40% pijnvermindering, betere slaap
• Bijwerkingen: droge mond, duizeligheid, gewichtstoename

SNRI's (Serotonine-Noradrenaline Reuptake Inhibitors):

• Duloxetine (Cymbalta): 60-120mg/dag
• Venlafaxine: alternatief
• Werking: pijnmodulatie in hersenen
• Effect: pijn -30%, vermoeidheid -20%
• Bijwerkingen: misselijkheid (eerste weken), bloeddruk

SSRI's:

• Minder effectief dan TCA's en SNRI's
• Soms bij comorbide depressie

Antiepileptica:

• Pregabaline (Lyrica): 150-450mg/dag
• Gabapentine: alternatief
• Werking: remt zenuwpijnprikkels
• Effect: vooral bij neuropathische pijncomponent
• Bijwerkingen: duizeligheid, gewichtstoename, moeheid

Slaapmedicatie:

• Melatonine: natuurlijk, veilig
• Zolpidem, zopiclon: tijdelijk, verslavingsrisico
• Bij slaapapneu: CPAP-apparaat

Spierverslappers:

• Tijdelijk bij ernstige spierspanning
• Niet langdurig (bijwerkingen, gewenning)

Combinatietherapie:

• Vaak combinatie meerdere medicijnen
• Lage doses meerdere middelen > hoge dosis één middel
• Individueel: wat bij jou werkt, werkt niet bij ander

2. Bewegen en fysiotherapie (essentieel!)

Paradox:

• Pijn en vermoeidheid maken bewegen moeilijk
• Maar bewegen is juist essentiële behandeling!

Waarom effectief:

• Vermindert pijn (30-40%)
• Verhoogt energie (betere conditie)
• Verbetert slaap
• Vermindert stijfheid
• Verhoogt endorfines (natuurlijke pijnstillers)
• Doorbreekt vicieuze cirkel

Beste vormen:

• Wandelen: laagdrempelig, doseerbaar
• Fietsen: geen gewichtsdruk
• Zwemmen/watergym: ideaal (warm water, geen belasting)
• Yoga: flexibiliteit, ontspanning, mindfulness
• Tai chi: zacht, balans, meditatie
• Pilates: core kracht, controle

Graded exercise (geleidelijke opbouw):

• Start HEEL laag (5-10 min wandelen)
• Bouw LANGZAAM op (10% per week max)
• Luister naar lichaam (2-uurs regel: pijn >2u na = te veel)
• Pacing: rust inbouwen, niet overbelasten

Fysiotherapie:

• Begeleiding bij veilig opbouwen conditie
• Manuele technieken (massage, rekken)
• TENS (elektrische zenuwstimulatie)
• Hydrotherapie (warm water)

3. Cognitieve gedragstherapie (CGT)

Niet "tussen de oren", maar coping verbeteren!

Wat is CGT:

• Leren omgaan met chronische pijn
• Negatieve gedachtepatronen doorbreken
• Gedragsverandering (pacing, grenzen stellen)
• Acceptatie van aandoening

Technieken:

• Pijnregistratie en patronen herkennen
• Gedachten uitdagen ("catastroferen" tegengaan)
• Ontspanningstechnieken
• Probleemoplossende vaardigheden
• Communicatie (grenzen aangeven)

Effectiviteit:

• 20-30% pijnreductie
• Betere kwaliteit van leven
• Minder catastroferen
• Betere zelfeffectiviteit

Groepstherapie:

• Ervaringen delen met lotgenoten
• Minder isolement
• Praktische adviezen uitwisselen

4. Leefstijlaanpassingen

Slaaphygiëne:

• Vaste slaap-waakritme (ook weekend!)
• Donkere, koele slaapkamer (16-18°C)
• Geen schermen 1 uur voor slapen (blauw licht)
• Ontspanningsritueel (warm bad, lezen, meditatie)
• Geen cafeïne na 14:00u
• Geen zware maaltijd voor slapen

Stress management:

• Mindfulness / meditatie (dagelijks 10-20 min)
• Ademhalingsoefeningen
• Progressieve spierontspanning
• Hobby's en plezier (afleiding van pijn)
• Nee leren zeggen

Voeding:

• Geen specifiek "fibro dieet" bewezen
• Wel: anti-inflammatoire voeding kan helpen
• Mediterraan dieet: groente, fruit, vis, olijfolie
• Vermijd: suiker, bewerkt vlees, geraffineerde koolhydraten
• Voldoende water (2 liter/dag)
• Alcohol matig (verstoort slaap)

Energie management (pacing):

• Luister naar lichaam: stop vóór uitputting
• Plan activiteiten: spreiding over dag/week
• Rust inbouwen: 15 min rust na 45 min activiteit
• Goede en slechte dagen: accepteer wisselingen
• Prioriteiten: wat is écht belangrijk?

5. Alternatieve/aanvullende behandelingen

Acupunctuur:

• Kan pijn verminderen (20-30%)
• Niet bij iedereen effectief
• Meerdere sessies nodig (10-12)

Massage:

• Tijdelijke verlichting
• Ontspanning spieren
• Niet te diep/hard (kan verergeren!)

TENS (elektrische stimulatie):

• Draagbaar apparaatje
• Blokkeert pijnprikkels
• Veilig, kan thuis

Warmt en koude:

• Warmte: ontspant spieren, vermindert stijfheid
• Koude: bij acute pijn/zwelling
• Individueel: wat werkt voor jou?

Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR):

• 8-weekse cursus
• Aandacht richten zonder oordeel
• Vermindert pijn perceptie 20-30%
• Verhoogt acceptatie

Hypnotherapie:

• Pijnperceptie beïnvloeden
• Ontspanning
• Nog beperkt onderzoek, wel veelbelovend

6. Multidisciplinaire pijnrevalidatie

Wanneer:

• Ernstige fibromyalgie
• Veel beperkingen
• Eerdere behandelingen onvoldoende effect

Team:

• Reumatoloog/internist
• Fysiotherapeut
• Psycholoog
• Ergotherapeut
• Maatschappelijk werk

Intensief programma:

• Dagbehandeling 3-5 dagen/week
• Duur: 8-12 weken
• Fysieke training + psychologische begeleiding
• Werkgerichte revalidatie

Doel:

• Niet pijnvrij, maar beter functioneren
• Terug naar werk (aangepast)
• Betere kwaliteit van leven

Leven met fibromyalgie: praktische adviezen

Werk en arbeid

Mogelijkheden:

• Blijven werken vaak mogelijk (aangepast!)
• Parttime beter vol houdbaar
• Thuiswerken: flexibiliteit, energiebesparing
• Pauzes inbouwen
• Ergonomische werkplek

Werkplek aanpassingen:

• Verstelbaar bureau/stoel
• Ergonomische muis/toetsenbord
• Voldoende pauzes
• Flexibele werktijden
• Taken aanpassen (fysiek lichter)

Arbeidsongeschiktheid:

• Bij ernstige fibro: (gedeeltelijk) arbeidsongeschikt
• WIA-uitkering mogelijk
• Re-integratie traject (poortwachter)
• Maatschappelijk werk kan ondersteunen

Relaties en sociaal leven

Uitdagingen:

• Partner begrijpt het niet altijd
• Vrienden trekken zich terug
• Schuldgevoel afzeggen afspraken
• Intimiteit: pijn en vermoeidheid

Adviezen:

• Communiceer: leg uit wat fibro is
• Grenzen aangeven: eerlijk zijn over wat kan/niet kan
• Hulp vragen: laat anderen helpen
• Kleine momenten: kwaliteit boven kwantiteit
• Lotgenotencontact: herkenning, adviezen, steun

Ouderschap met fibromyalgie

Extra uitdagend:

• Fysieke zorg kinderen (tillen, spelen)
• Slapeloze nachten (baby's)
• Schuldgevoel ("slechte ouder")

Strategieën:

• Hulp accepteren (opa/oma, oppas)
• Simpele activiteiten (voorlezen ipv ravotten)
• Eerlijk naar kinderen (zij begrijpen meer dan je denkt)
• Zelfzorg: jij moet fit blijven voor kinderen

Reizen met fibromyalgie

Mogelijk, maar planning:

• Rustige bestemming (niet te druk programma)
• Comfortabel vervoer (vliegtuig business class als kan, regelmatig pauzeren auto)
• Accommodatie: comfortabel bed, rust
• Medicatie meenemen (ruim voldoende)
• Travel insurance (annuleringsverzekering)
• Accepteer beperkingen (niet alles mee kunnen doen)

Prognose en toekomst

Verloop aandoening

Chronisch maar niet progressief:

• Fibro gaat niet "over"
• Maar ook: geen progressieve schade
• Geen gewrichtsbeschadiging
• Geen verkorte levensverwachting

Wisselend beloop:

• Goede en slechte periodes
• Opvlammingen (acute verslechteringen)
• Remissie periodes mogelijk
• Met behandeling: 30-50% duidelijke verbetering

Prognostische factoren:

• Jong bij diagnose: betere prognose
• Actief blijven: betere uitkomst
• Psychologische veerkracht: belangrijk
• Sociaal netwerk: ondersteunend

Toekomst: nieuwe ontwikkelingen

Onderzoek:

• Betere diagnostiek (biomarkers)
• Gerichte medicatie (nieuwe middelen in ontwikkeling)
• Hersenstimulatie (TMS, tDCS)
• Genetisch onderzoek (personalized medicine)

Hoop:

• Meer begrip en erkenning
• Betere behandelingen
• Mogelijk genezing in toekomst?

Veelgestelde vragen

Is fibromyalgie erfelijk? Deels. 20-30% heeft familielid met fibro. Genetische aanleg verhoogt risico, maar geen zekerheid. Ook omgevingsfactoren spelen grote rol.

Kan fibromyalgie genezen? Nee, fibro is chronisch. Wel: met goede behandeling en zelfmanagement kunnen symptomen aanzienlijk verbeteren. 30-50% patiënten bereikt duidelijke verbetering.

Waarom zijn artsen soms sceptisch over fibromyalgie? Gebrek aan objectieve tests, zichtbare afwijkingen. Vroeger werd fibro niet erkend. Nu wel in richtlijnen, maar kennis varieert per arts.

Kan stress fibromyalgie veroorzaken? Stress is geen oorzaak, maar wel uitlokkende factor. Chronische stress kan bijdragen aan ontwikkeling. Ook kan stress bestaande fibro verergeren.

Moet ik stoppen met werken? Niet per se. Veel fibropatiënten werken (aangepast). Parttime, thuiswerk, aangepaste taken kunnen helpen. Bij ernstige klachten: arbeidsongeschiktheid mogelijk.

Helpt afvallen bij fibromyalgie? Bij overgewicht kan gewichtsverlies helpen (minder belasting gewrichten, minder ontstekingen). Geen bewijs dat "fibro dieet" werkt, wel gezonde voeding helpt algemeen.

Kan ik sporten met fibromyalgie? Ja, zelfs aanbevolen! Start laag, bouw langzaam op. Zwemmen, wandelen, fietsen zijn ideaal. Beweging vermindert pijn en vermoeidheid op lange termijn.

Waarom ben ik zo moe als ik veel slaap? Slaap bij fibro is niet herstellend. Te weinig diepe slaap. Veel slapen ≠ goede slaap. Slaap kwaliteit verbeteren is belangrijk (slaaphygiëne, eventueel medicatie).

Conclusie

Fibromyalgie is een uitdagende, chronische aandoening die grote impact kan hebben op dagelijks leven. Hoewel er geen genezing is, zijn er wel degelijk behandelingen die kunnen helpen de symptomen te verminderen en de kwaliteit van leven te verbeteren.

Belangrijkste punten:

1. Herkenning: wijdverspreide pijn + extreme vermoeidheid + slaapproblemen
2. Diagnose: symptoombeeld + uitsluiten andere aandoeningen (geen bloedtest)
3. Oorzaak: centrale sensitisatie (pijnverwerking hersenen verstoord)
4. Behandeling: multidisciplinair (medicatie + beweging + CGT + leefstijl)
5. Medicatie: antidepressiva effectiever dan pijnstillers
6. Bewegen: essentieel, start laag en bouw geleidelijk op
7. Zelfmanagement: pacing, grenzen, stress reductie, slaaphygiëne
8. Prognose: chronisch maar niet progressief, verbetering mogelijk

Laatste boodschap: Fibromyalgie is reëel, ook al is het niet zichtbaar. Met de juiste behandeling, zelfmanagement en ondersteuning kun je leren leven met fibro en een acceptabele kwaliteit van leven behouden. Je bent niet alleen – er zijn 300.000+ mensen in Nederland met fibro. Zoek lotgenotencontact, vraag hulp en blijf hoop houden!

Disclaimer: Dit artikel is voor algemene informatie over fibromyalgie. Bij verdenking op fibromyalgie: raadpleeg je huisarts. Behandeling moet altijd persoonlijk afgestemd worden op jouw situatie.